23 Μαρτίου 1821-Καλαμάτα.Η κατασκευή μιας γιορτής.

Ένα ιστορικό θέμα για τον εορτασμό της 23ης Μαρτίου στην Καλαμάτα

ΠΟΥ ΕΓΙΝΕ Η ΠΡΩΤΗ ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ  ΣΤΗΝ ΚΑΛΑΜΑΤΑ ΣΤΙΣ 23 ΜΑΡΤΙΟΥ 1821;

(του Νίκου Ζερβή)

ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΟ ΣΤΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΟΥ Β΄ ΤΟΠΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

(Κυπαρισσία 27-29 Νοεμβρίου 1982)

Α. Το ιστορικό του εορτασμού:

Όπως είναι γνωστό, με το Β. Δ. της 17ης Απριλίου 1947 αποφασίστηκε ο εορτασμός της επετείου της απελευθερώσεως της Καλαμάτας, στις 23 Μαρτίου 1823, από τον τουρκικό ζυγό. Συγκεκριμένα, στην παράγραφο 2, αναφέρονται τα εξής: «Κατά ταύτην θα τελήται εις τον εν Καλάμαις διασωζόμενον Ιστορικόν Φραγκοβυζαντινόν  Ναόν των «Αγίων Αποστόλων» δοξολογία εις ανάμνησιν της Ιστορικής ημέρας και επιμνημόσυνος δέησις υπέρ των ηρώων της Ελευθερίας». Ο συντάκτης του Β. Διατάγματος, ή ο εισηγητής του, στηρίχθηκε στην αναμνηστική πλάκα που είχε εντοιχιστή στη νότια είσοδο των Αγίων Α­ποστόλων, με την ευκαιρία του εορτασμού της Εκατονταετηρίδος της Επαναστάσεως του 1821, τον Οκτώβριο του 1930. Η αναμνηστική εκείνη πλάκα έγραφε: «'Ώδε ανεπέμφθη δέησις πάνδημος προς Θεόν κατά Τούρκων επί Καλαμάτας αλώσει υπό Μεσσηνίων και Λακώνων πολεμιστών συνδραμόντων εν έτει 1821 Μαρτίου 23».
         Ας σημειωθή ότι καμιά μαρτυρία, γραπτή η προφορική, δεν διασώζεται, που να αναφέρεται   στο γεγονός της πρώτης  δοξολογίας, στις 23 Μαρτίου 1821,  στο εκκλησάκι των Αγίων Αποστόλων.

Β. Το «Δοκουμέντο» του Παπαπολυζώη Κουτουμάνου:

Το 1948, με την ευκαιρία του πρώτου επίσημου εορτασμού της  23ης Μαρτίου 1821, εκδόθηκε από
τον «Σύλλογο προς Διάδοσιν των Γραμμάτων» της Καλαμάτας το βιβλίο «Η Καλαμάτα και η Επανάστασις του ΄21». Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται, από τον εκδότη Σύλλογο, ένα αυτόγραφο «δοκουμέντο», όπως χαρακτηρίζεται, του Παπαπολυζώη Κουτουμάνου, αγωνιστή του 1821 από το χωριό Σίτσοβα (τώρα Αλαγονία) της Καλαμάτας. Αυτό το λεγόμενο «δοκουμέντο» παρουσιάστηκε σε φωτοτυπία. Το μέρος εκείνο που αναφέρεται στη δοξολογία της 23 Μαρτίου 1821 αναφέρει: «...και στης 10 εκάναμε δοξολογία στους αγίους Αποστόλους...». Στο τέλος του «δοκουμέντου» υπάρχει η υπογραφή του Αλαγόνιου αγωνιστή. Ατυχώς, όμως, για τον εκδότη Σύλλογο, το περίφημο αυτό «δοκουμέντο», που φέρεται ως αυτόγραφο του Παπαπολυζώη Κουτουμάνου, δεν είναι γνήσιο. Και δεν είναι γνήσιο για τους παρακάτω λόγους:
Πρώτος. Η δοξολογία δεν έγινε στις 10, που αναφέρει, αλλά «μετά την μεσημβρίαν της αυτής ημέρας» (δηλαδή της 23ης Μαρτίου 1821, κατά την αδιάψευστη μαρτυρία του Αμβροσίου Φραντζή, που επιβεβαιώνεται από τον Φωτάκο).
Δεύτερος. Το «δοκουμέντο» είναι απελπιστικά ανορθόγραφο και φανερώνει ότι προέρχεται από χέρι τελείως αγράμματου ανθρώπου.
Τρίτος. Ο τρόπος γραφής των γραμμάτων δεν έχει απολύτως καμιά σχέση με τον τρόπο γραφής της ηρωικής εκείνης περιόδου, που γνω­ρίζομε  από  το  πλήθος  των  σωζόμενων  εγγράφων.
Τέταρτος. Ο εκδότης Σύλλογος ουδέποτε παρουσίασε το τόσης ιστορικής σημασίας για την Καλαμάτα «δοκουμέντο» παρά τη δήλωση, ότι «το πρωτότυπο φυλάσσεται στα Αρχεία του Συλλόγου προς Διάδοσιν των Γραμμάτων».

Πέμπτος. Η υπογραφή του  Παπαπολυζώη Κουτουμάνου, όπως και ολόκληρο το «δοκουμέντο», είναι τελείως άσχετη με την αυθεντική υπογραφή του, που διασώζεται σε έγγραφα που φυλάσσονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (βλ. το παρουσιαζόμενο έγγραφο στο τέλος).
       Θα πρέπει, ακόμη, να σημειωθή ότι το «δοκουμέντο» αυτό έχει υποστή, κατά καιρούς, τις παρακάτω μεταμορφώσεις από τον Γιάννη Αναπλιώτη: «δοκουμέντο», «χειρόγραφο μνημόνιο», «αυτόγραφο μνημόνιο», «αυτόγραφο απομνημόνευμα», «απομνημόνευμα», «μνημόνιο ντοκουμέντο» και «απομνημονεύματα»! Ξεκίνησε, δηλαδή, από μία «κόλλα χαρτί», που ποτέ δεν παρουσιάστηκε, ώστε και να αξιολογηθή η αξιοπιστία του, δι' ό περιττεύει κάθε σχόλιο.

Θοδωρής Κολοκοτρώνης

          Γ.  Μαρτυρίες των αγωνιστών του 1821:
        Οι αγωνιστές του 1821, που έζησαν τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Καλαμάτα, αναφέρονται και στην δοξολογία και σημειώνουν τα εξής:
Θεόδωρος Κολοκοτρώνης: «Ιερείς έκαναν δέηση εις τον ποταμό της Καλα­μάτας  ανασπασθήκαμε  και  εκινήσαμε».
Παναγιώτης Παπατσώνης: «Και ευθέως... δοξολογία εις τον ποταμόν των Καλαμών υπέρ  ευοδώσεως του ιερού τούτου αγώνος...»
Φωτάκος (Χρυσανθόπουλος): «την αυτήν ημέραν, εψάλη δοξολογία από τους Καλαματιανούς ιερείς εις τον ποταμόν...».
Νικόλαος Σπηλιάδης: «...εψάλη παράκλησις εις τον Θεόν δια την σωτηρίαν της πατρίδος παρά τον ... ποταμόν».
Λάμπρος   Κουτσονίκας: «εψάλη εις τον ποταμόν των Καλαμών αγιασμός...».
Κανέλλος Δεληγιάννης: «ύψωσαν... την σημαία..., ποιήσαντες πρώτον πάνδημον δοξολογίαν...».
Αμβρόσιος Φραντζής: «... συνήλθον εις το χείλος του ποτα­μού της πόλεως... ευθύς δε εψάλη η προς τον Ύψιστον δοξολογία και παράκλησις».
        Από τις πιο πάνω μαρτυρίες των αγωνιστών εξάγεται αβίαστα το συμπέρασμα, ότι η δοξολογία έγινε στο ποτάμι της Καλαμάτας, χωρίς να γίνεται  αναφορά  σε  εκκλησία.


        Δ. Οι θέσεις των Ιστορικών και άλλων:
         Την ίδιαν άποψη, ότι δηλαδή δοξολογία έγινε στο ποτάμι της Καλαμάτας, δέχονται δικοί μας και ξένοι Ιστορικοί, που ασχολήθηκαν με την Επανάσταση του 1821. Μερικά παραδείγματα.

Σπυρίδων Τρικούπης-ιστορικός

 Σπυρίδων Τρικούπης: «...Εψάλη πάνδημος δοξολογία  επί  τον  παραρρέοντα  ποταμόν...».
Γεώργιος Φίνλεϋ: «Η τελετή πραγματοποιήθηκε στην όχθη του χειμάρρου που περνάει μέσα από την Καλαμάτα...».
Μέντελσον - Μπαρτόλδυ: «...έγινε πανηγυρική λειτουργία ...δίπλα στο χείμαρρο Νέδοντα...».
Παναγιώτης Αργυρόπουλος: «...παρά τας όχθας τον παραρρέοντος τας Καλάμας χειμάρρου Νέδοντος...  εψάλη δοξολογία...».
 Α. Πετρακάκος: «παρά τον παραρρέοντα τας Καλάμας ποταμόν Νέδονα, πάνδημος ετελείτο δοξολογία... ».
Αθηνά  Ταρσούλη: «... και πήγαν στις όχθες του δαφνοστόλιστου ποταμού, όπου...  έψαλαν...  δοξολογία..».
Διονύσιος    Κόκκινος: «...δοξολογίαν    παρά    τον    Νέδωνα, τον μικρόν ποταμόν της Καλαμάτας...».
Κώστας Καλαντζής: «... γένηκε και η τελετή στο χείλος του ποταμού».
Αντώνιος Ν. Μασουρίδης: «εγένετο παρά τον Νέδοντα ποταμόν...ένθα ετελέσθη... δέησις».
Απόστολος Βακαλόπουλος: «...κατανυκτική δοξολογία... στις όχθες του Νεδοντα».

         Από τα πιο πάνω αποσπάσματα των ιστορικών και άλλων που αναφέρονται στην Επανάσταση του 1821, εύκολα διαπιστώνει κανείς, ότι κοινή είναι η θέση τους, ότι δηλαδή η δοξολογία έγινε στο ποτάμι της Καλαμά­τας, χωρίς να γίνεται αναφορά  σε εκκλησία.

            Ε. Αναφορά στους Αγίους Αποστόλους:

Άγιοι Απόστολοι σε φωτο του 1955

         Αυτοί που αναφέρονται στους Αγίους Αποστόλους έχουν εκφράσει δύο απόψεις "...κατανυκτική δοξολογία στο ποτάμι και δοξολογία στους Αγίους Αποστόλους"  ή διατηρούν κάποια επιφύλαξη. Ιδού.
Σωκράτης Κουγέας: «... το δειλινόν της ημέρας εκείνης έγινεν η περίφημος εις το ποτάμι της Καλαμάτας δοξολο­γία..». Η δεύτερη άποψη του Κουγέα, γραμμένη με κάποια λογοτεχνική διάθεση και χωρίς να αποκλείη το ποτάμι, αναφέρεται στην λαμπάδα της εθνικής επαναστάσεως «που επήρε το φως από τον ιερόν Βωμόν του ιστορικού ναού των Αγίων Αποστόλων» και ότι «η όχθη του ταπεινού αυτού χειμάρρου της Καλαμάτας είχε μεταβληθή την 23ην Μαρτίου 1821 εις Ι­ερόν Αγραύλου».
Μητροπολίτης Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφαρσάλων Ιεζεκιήλ: «...όντως αύτη θα ετελέσθη έξωθεν τον Βυζαντινού ναου των Αγίων Αποστό­λων».
Η δεύτερη άποψη του Ιεζεκιήλ, που βασίζεται στο «δοκουμέντο» του Παπαπολυζώη Κουτουμάνου, λέγει: «το ότι η δοξολογία έγινε εντός του ναού των Αγίων Αποστόλων μέχρι τούδε ήτο εικασία, ήτις γίνεται βεβαιότης από το δημοσιευμένο αντίγραφο του αειμνήστου Παπαπολυζώη Κουτουμάνου».
Γιάννης Κορδάτος: «... έγινε δοξολογία, ίσως στο βυζαντινό ναό «Άγιοι Απόστολοι...».
Φάνης Μιχαλόπουλος: «Τ'  απόγευμα έγινε μεγάλη δοξολογία στο ύπαιθρο έξω από τη βυζαντινή εκκλησία των Αγίων Αποστόλων...».
Εφη Αλλαμανή: «Το μεσημέρι στις όχθες του χειμάρρου Νέδωνος εμπρός από τη βυζαντινή εκκλησία των Αγίων  Αποστόλων... ».
          Στις παραπάνω απόψεις παρατηρούμε ότι γίνεται αποδεκτό ότι η δοξολογία έγινε στο ποτάμι, αλλά συμπληρώνεται —αυθαίρετα κατά τη γνώμη μας— με αναφορά στο εκκλησάκι των Αγίων Αποστόλων.

             ΣΤ'. Ο Ναός του Τιμίου Προδρόμου.

ο "Αγιάννης" απο το Κάστρο (παρά τον ποταμόν)

          Στις αρχές του 1978 ο τότε έφορος του ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου της Καλαμάτας, αείμνηστος Γιάννης Χρ. Μπιζίμης, έθεσε υπόψη μου ένα φύλλο —άγνωστο ως τότε—μιας παλαιάς εφημερίδας της Καλαμάτας. Τίτλος: «Μεσσηνία», Καλάμαι, 1 Ιανουαρίου 1866, αριθ. φ. 334 έτος 1. Στη σελίδα 2, της εφημερίδας και κάτω από την στήλη «Διάφορα», δημοσιεύεται η είδηση για τα εγκαίνια του Ναού του Τιμίου Προδρόμου της Καλαμάτας, που έγιναν στις 19 Δεκεμβρίου 1865. Στο ίδιο φύλλο της εφημερίδας δημοσιεύεται και ο λόγος που εκφωνήθηκε κατά τα εγκαίνια, από τον Νομαρχιακό Δι­δάσκαλο Αδαμάντιο Ιωαννίδη, που δεν είναι άλλος από τον πάππο του άλλοτε καθηγητή της Ιστορίας της βυζαντινής Τέχνης και του Βυζαντινού Πολιτισμού,  στο  Πανεπιστήμιο  Αθηνών,  Αδαμαντίου  Αδαμαντίου.

Συνοικία Αγιάννη και η οδός Δενδρακίων (Σπάρτης σήμερα) αρχές 20ου αιώνα. Μπροστά ο Νέδων, στο βάθος ο ναός του Τιμίου Προδρόμου (Αγιάννης) και το Κάστρο χωρίς δέντρα. Από την έκδοση των ΓΑΚ αρχεία νομού Μεσσηνίας  "Καλαμάτα 1830-1940.Οδοιπορικό σε πλατείες και δρόμους της πόλης". Επιμέλεια Αν. Μηλίτση και Χρ. Θεοφιλοπούλου.

          Ο λόγος που εκφωνήθηκε από τον Αδαμάντιο Ιωαννίδη, είναι ένα λαμπρό δείγμα της παιδείας και της μορφώσεως του ομιλητού ο οποίος αποδεικνύεται ότι θεολογούσε. Μπορεί, μάλιστα, να χαρακτηριστή και ως ενα έξοχο παράδειγμα χειρισμού τής γλώσσας μας, η οποία στους καιρούς μας χειμάζεται και δεινοπαθεί. Ο Ιωαννίδης, αφού, αναφέρεται στην πόλη των αρχαίων Φαρών, την οποία, ορθώς, ταυτίζει με την Καλαμάτα, εισέρχεται, στη συνέχεια, στο ιστορικό του ναού του Τιμίου Προδρόμου, ο οποίος υπέστη την πρώτη καταστροφή του στα Ορλωφικά το 1770, για να ανοικοδομηθή και πάλι, όπως γράφει: «εν ταις απαισίαις εκείναις ημέραις της δουλείας, προωρισμένος, φαίνεται, ν' αγιάσει την Α' σημαίαν της αυτονομίας μας και να ευλογήση την Α΄ κατά των τυράννων μας εκστρατεία των Λακώνων και των εγχωρίων»:. Και συνεχίζει, πιο κάτω, ο Ιωαννίδης: «Καθ' ότι, αν αληθώς μ' επληροφόρησαν οι περισωζόμενοι εκ της ηρωικής γενεάς των πατέρων μας, ενταύθα εν τω Ιερώ τούτω Ναώ  ηυλογήθη το πρώ­τον η ιερά σημαία της ελευθερίας. Εντεύθεν (ας μοί επιτραπεί η μικρά αύτη παρέκβασις), έλαβεν αρχήν και πραγματικήν υπόστασιν η επανάστασις, ενταύθα συνέστη το Α' Ελλ. στρατόπεδον αρχηγούμενον υπό του Ηγεμόνος της Λακωνίας Πέτρου Μαυρομιχάλη...

Προειδοποίηση προς τας Ευρωπαϊκας αυλάς και όχι προκήρυξη

ενταύθα εξεδόθη η Α' προκήρυξις της ανεξαρτησίας της Ελλάδος, ήτις απήχησεν ευθύς μεν εν Καλαβρύτοις κατόπιν  δε  και  καθ'   άπασαν  την  Ελλάδα...».
          Στο απόσπασμα τούτο του λόγου του Ιωαννίδη υπάρχει η ακαταμάχητη μαρτυρία, για την εκκλησία στην οποία έγινε η δοξολογία, στις 23 Μαρτίου 1821, και βασίζεται στους «περισωζόμενους εκ της ηρωικής γενεάς των πατέρων μας...». Τα εγκαίνια του Ναού του Τιμίου Προδρόμου, όπως αναφέραμε πιο πάνω, έγιναν το 1865. Είχαν παρέλθει, ως τότε, 44 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Ζούσαν, δηλαδή, αγωνιστές της ηρωϊκής εκεί­νης εποχής, που θα είχαν παρευρεθή στην πρώτη δοξολογία. Ας προστεθή, ακόμη, ότι ο Ιωαννίδης διορίστηκε δάσκαλος στην Καλαμάτα το 1847, είκοσι χρόνια μετά την κήρυξη «της πρώτης κατά των τυράννων μας εκστρατείας». Το γεγονός αυτό καθιστά αξιόπιστη την μαρτυρία του για την εκκλησία στην οποία έγινε η πρώτη δοξολογία, για την απελευθέρωση της Καλαμάτας από τον τουρκικό ζυγό. Ας σημειωθή οτι ο λόγος του Ι­ωαννίδη δημοσιεύθηκε και στό φύλλο της «Μεσσηνίας» της 15ης Ιανουαρίου   1866.


             Ζ' Ο κώδικας του Ναου του Τιμίου Προδρόμου.
          Ο Ναός του Τιμίου Προδρόμου της Καλαμάτας -ο σημερινός «Αγιάννης»-ήταν από τους αρχαιότερους ναούς της πόλεως. Καταστρέφεται στα Ορλωφικά το 1770. Ανοικοδομείται για να καταστραφή και πάλι από τις ορδές του Ιμπραήμ το 1825. Επισκευάζεται πρόχειρα το 1828, αλλά κατέστη ετοιμόρροπος από τους καταστρεπτικούς σεισμούς που έπληξαν την περιοχή. Το 1858 αποφασίζεται να ανεγερθή νέος ναός «εκ θεμελίων». Πρόκειται για τον σημερινό ναό, του οποίου τα εγκαίνια έγιναν το 1865.
            Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθούν τα εξής: Στη Λαϊκή Βιβλιοθήκη Καλαμάτας, το πνευματικό αυτό Ίδρυμα που τιμά την πόλη μισό σχεδόν αιώνα, σώζεται ένας ανέκδοτος ως σήμερα, Κώδικας του Ναού του Τιμίου Προδρόμου, που φέρει τον αριθμό 4, πράγμα που σημαίνει ότι είχαν προηγηθή άλλοι 3, οι οποίοι, δυστυχώς, δεν διασώθηκαν. Οι διάφορες εγγραφές στον Κώδικα αρχίζουν από τον Ιούνιο του 1811. Όπως σημειώνεται, την 1η Μαρτίου 1823 έγινε καταγραφή των «μουλκιών» του Ναού «με  χέρι του πρωτοσυγγέλου»  (sic) γερασίμου παγώνη..κ.λπ
           Εκείνοι πού αγνόησαν τις μαρτυρίες των αγωνιστών και των ιστορικών για την πρώτη δοξολογία στις 23 Μαρτίου 1821, παραπλανήθηκαν από το γεγονός ότι η μοναδική παλαιά εκκλησία που σωζόταν στην Καλαμάτα και βρισκόταν κοντά στο ποτάμι, ήταν το εκκλησάκι των Αγίων  Αποστόλων. Σκέφθηκαν, κατά συνέπειαν, ότι εκεί θα έπρεπε να έχη γίνει η δοξολογία. Δεν εγνώριζαν ότι ο σημερινός ναός του Τιμίου Προδρόμου, ο Αγιάν­νης, ήταν ο τέταρτος κατά σειράν ναός που είχε κτιστή, στο ίδιο μέρος. Ο πρώτος: βυζαντινός. Ο δεύτερος: μετά τα Ορλωφικά το 1770. Ο τρίτος: μετά την καταστροφή του Ιμπραήμ. Και ο τέταρτος: ο σημερινός που εγκαινιάστηκε το 1865.
          Θα πρέπει ακόμη να σημειωθή ότι στον  Αγιάννη ετελείτο η δοξολογία, όταν θεσπίστηκε η 25 Μαρτίου ως εθνική εορτή. Στον  Αγιάννη έγινε η δοξολογία, όταν ο Όθωνας επισκέφθηκε την Καλαμάτα, το 1833. Στον Κώδικα υπάρχει εγγραφή για τα "έξοδα της εκκλησίας όπου  ήλθεν ο Βασιλέας". Στον Αγιάννη έγινε, ακόμη, η δοξολογία στις 5 Νοεμβρίου 1835, με την ευκαιρία μεταφοράς της πρωτεύουσας της Μεσσηνίας από την Κυπαρισσία  στην  Καλαμάτα.
          Διαβάζουμε, ακόμη, στον Κώδικα ότι ο Ναός του Τιμίου Προδρόμου είχε «εν εργαστήριον πλησίον των Αγίων Αποστόλων» που το νοίκιαζε. Τούτο σημαίνει ότι ο ναός των Αγίων Αποστόλων ήταν στο εμπορικό κέντρο της Καλαμάτας, όπως είναι σήμερα. Εξ άλλου δεν υπήρξε ενορία της Καλαμάτας. Ήταν ένα μικρό εκκλησάκι, που ανήκε στον ενοριακό ναό Τιμίου Προδρόμου, όπως και στις ημέρες μας. Αντίθετα, ο ναός του Τιμίου Προδρόμου ήταν, κατά κάποιο τρόπο, ο μητροπολιτικός ναός της Κα­λαμάτας και βρισκόταν -όπως βρίσκεται και σήμερα- «παρά τον ποταμόν», στον οποίον, την 23η Μαρτίου 1821, συγκεντρώθηκε το πλήθος των αγωνιστών και του λαού για την τέλεση της δοξολογίας και το ξεκίνημα του Αγώνα, όπου «έλαβαν τα όπλα προς μηδενισμόν της βδελυράς τυραννίας».-
ΝΙΚΟΣ Ι. ΖΕΡΒΗΣ

Πηγή: http://taygetos-zeritis.blogspot.gr/2012/12/23-1821.html