να σημαίνουν κάτι,
το ένα είναι η μουσική
και το άλλο το γέλιο.
Ιμάνουελ Καντ
Ο John Cage υπήρξε μια αντισυμβατική και ριζοσπαστική φυσιογνωμία στον χώρο των τεχνών. Το όνομά του συνδέθηκε με την μουσική, αλλά λόγω της ολιστικής προσέγγισης που είχε για την τέχνη και την κοινωνία μπορεί να χαρακτηριστεί και ως φιλόσοφος, ποιητής, εικαστικός καλλιτέχνης, χαράκτης, καθώς και ερασιτέχνης μελετητής. Γεννημένος το 1912 στο Λος Άντζελες, επηρεάστηκε από τα καλλιτεχνικά ρεύματα του ντανταϊσμού, του φουτουρισμού και άλλων avant gard κινημάτων του 20ου αιώνα, καθώς και από τις ανατολικές φιλοσοφίες της Κίνας και της Ινδίας. Ήταν πρωτεργάτης του αλεατορισμού (μουσική του τυχαίου), της αντισυμβατικής χρήσης των μουσικών οργάνων, καθώς και της ηλεκτρονικής μουσικής.
Ο Cage μπορεί να μην συνδέεται άμεσα με πρόσωπα και κοινωνικά κινήματα που οραματίζονταν και πάλευαν για την αναρχία ούτε έχει ευθείες αναφορές στα παραπάνω, αλλά οι απόψεις του καθώς και το καλλιτεχνικό του έργο, είχαν ως θεμέλιο την αναρχία για την κοινωνία, έστω με την δική του προσωπική ματιά. Ο βασικός λόγος της μη άμεσης σύνδεσης του με πρόσωπα και κινήματα που συνδέονται με την αναρχία ήταν η διαφωνία του σε σχέση με την βία. Ο Cage πίστευε ότι η βία απέναντι στην εξουσία οδηγεί στην όλο και περισσότερο εγκαθίδρυση του νόμου και της τάξης. Αυτός ο διαχωρισμός τον οδήγησε σε δική του προσωπική προσέγγιση της αναρχίας. Κινιόταν έξω από τα πλαίσια πληρώνοντας το τίμημα να παραγκωνιστεί από πολλούς συναδέλφους του μουσικούς, καλλιτέχνες και φίλους. Η άποψη του Cage για τον ρόλο της μουσικής και του ήχου στον άνθρωπο παραμένει μέχρι και σήμερα ριζοσπαστική, καθώς πάει κόντρα σε νόρμες που θέλουν την μουσική αγκυλωμένη σε νόμους και κανόνες. Ο ήχος για τον Cage δεν διαφοροποιείται από την μουσική και προκαλεί τον ακροατή να αντιληφθεί την μουσική με όλα της τα δομικά στοιχεία, όπως την σιωπή και τον θόρυβο.
Το καλλιτεχνικό έργο του Cage ξεφεύγει από οποιαδήποτε «αντικειμενική» άποψη που θέλει ένα καλλιτεχνικό έργο να είναι αποκομμένο από τις λειτουργίες του κοινωνικού συνόλου, υπηρετώντας μόνο τις εκάστοτε αρχές της αισθητικής. Ο λόγος και το έργο του Cage εστιάζεται στην αποδόμηση των ομόρριζων όρων «τέχνη», «καλλιτέχνημα» κλπ και στην ένταξή τους απόλυτα στις δραστηριότητες των ανθρώπων, που σχεδόν να χάνουν την αρχική τους ιδιαιτερότητα. Το παρακάτω απόσπασμα από μια συνέντευξή του δίνει το στίγμα για το πώς ο Cage οραματίζεται την μουσική: «[…] εγώ αγαπώ τους ήχους ακριβώς όπως είναι και δεν έχω ανάγκη να είναι τίποτα παραπάνω εκτός φυσικά από αυτό που ήδη είναι. Δεν θέλω να είναι ψυχολογικοί, δεν θέλω ο ήχος να παριστάνει ότι είναι ένας κουβάς ή ότι είναι πρόεδρος ή ότι είναι ερωτευμένος με έναν άλλο ήχο. Θέλω μόνο να είναι ήχος και δεν είμαι τόσο ανόητος […]».
Η Αναρχία της Σιωπής
«Η ηχητική εμπειρία που προτιμώ περισσότερο από όλες είναι η εμπειρία της σιωπής και η σιωπή σχεδόν σε όλα τα μέρη του πλανήτη τώρα είναι η κίνηση».
Ένα είδος «κλουβιού» που δεν έχει χυθεί πολύ μελάνι γι’ αυτό αλλά έχει τις ίδιες και σχεδόν σοβαρότερες επιπτώσεις στην ελευθερία του ανθρώπου είναι και το «κλουβί» του ήχου. Το «κλουβί» του ήχου το χρησιμοποιούμε για να ακούσουμε ό,τι επιλέξουμε. Ασχέτως με το μέρος που βρισκόμαστε (σε αίθουσα συναυλιών, στην φύση, στην πόλη κλπ) στο τέλος, αναλόγως με πολλά δεδομένα, θα καταλήξουμε να ακούμε αυτό που μας ενδιαφέρει. Ο Cage, έχοντας διαπιστώσει τα παραπάνω, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτό που δεν μπορεί να επιλέξει ο άνθρωπος να ακούσει είναι η σιωπή. Οποιαδήποτε προσπάθεια κάποιου να ακούσει την απόλυτη σιωπή απλά θα πέσει στο κενό. Σε ένα μουσικό κομμάτι η παύση εμπεριέχει ήχους που είναι έξω από την κυριαρχική εμβέλεια του συνθέτη και είναι διαφορετικοί σε κάθε νέα εκτέλεση του κομματιού. Ήχοι που απλά θα υπάρχουν θέλοντας και μη, ανορχήστρωτοι και ασμίλμευτοι από την πλευρά τού συνθέτη, άπιαστοι, που συνεχίζουν απλά να υπάρχουν, να κινούνται και να συμμετέχουν άναρχα, «χαλώντας» οποιαδήποτε οργανωμένη κατάσταση. Αυτή η δυναμική της σιωπής για τον Cage αντιπροσωπεύει την Αναρχία. Η σιωπή γι’ αυτόν είναι μια προετοιμασία για το ο,τιδήποτε, η αρχή για το ο,τιδήποτε. Πάνω στον θέμα της σιωπής γράφει το βιβλίο «The Anarchy of Silence», όπου εξηγεί την δύναμη της σιωπής και την επανατοποθέτησή της αυτόνομα και ίσα με τους «οργανωμένους» ήχους, στο φαινόμενο της μουσικής.
Το 1952 θα παρουσιάσει στη Νέα Υόρκη, στο Maverick Concert Hall, μπροστά σε ένα κοινό που στηρίζει την σύγχρονη τέχνη το κομμάτι 4΄.33΄΄ (το κομμάτι της σιωπής). Το κομμάτι είναι γραμμένο για πιάνο και η διάρκεια του δεν είναι τίποτα άλλο από σιωπή. Ο πιανίστας David Tudor κάθισε στο πιάνο τοποθετώντας την παρτιτούρα με τα κενά μέτρα και δίπλα το ρολόι του. Το κομμάτι είχε τρία μέρη (30΄΄, 2΄.23΄΄ και 1΄.40΄΄) κατεβάζοντας και ανεβάζοντας αντίστοιχα το καπάκι του πιάνου. Στα δύο πρώτα μέρη ακούγονταν η βροχή που έπεφτε στα τζάμια της οροφής και το φύσημα του ανέμου, ενώ στο τρίτο προστέθηκε και ο ήχος από το μουρμουρητό του κοινού το οποίο είχε αρχίσει να δυσανασχετεί, εγκαταλείποντας κάποιοι εκνευρισμένοι την αίθουσα. Ουσιαστικά το κομμάτι της σιωπής είναι οι ήχοι που λαμβάνουν χώρα εκείνο το χωροχρονικό πλαίσιο των τεσσάρων λεπτών και τριαντατριών δευτερολέπτων. Είναι οι ήχοι που βρίσκονται έξω από την παρτιτούρα του χωροχρονικού πλαισίου μιας συναυλίας και τυγχάνει εκείνη την ώρα να βρίσκονται εκεί ακάλεστοι. Ο Cage για πρώτη φορά θέλησε να μετατοπίσει την προσοχή του ακροατή όχι σε αυτό που είναι προετοιμασμένος να ακούσει, αλλά σε αυτό που υπάρχει ούτως ή άλλως και δεν του δίνει βάση ποτέ. Ακολούθησαν και άλλα έργα με θέμα την σιωπή όπως το 0΄.00΄΄ και αυτό που περιλαμβάνει δύο άτομα που θα παίζουν μια παρτίδα σκάκι, bridge ή οποιοδήποτε άλλο παιχνίδι που μπορεί να αποτελέσει ένα ξεχωριστό μουσικό έργο. Το 0΄.00΄΄ είναι ένα σόλο που μπορεί να παρουσιαστεί με οποιονδήποτε τρόπο από τον καθένα, γιατί δεν είναι τίποτα άλλο από τον χρόνο που δεν μπορούμε να αντιληφθούμε γιατί δεν μπορούμε να τον μετρήσουμε, έτσι το 0΄.00΄΄ μπορεί να είναι οτιδήποτε μας απορροφά. Αξίζει να σημειωθεί ότι το έργο 4΄.33΄΄ ο Cage το θεωρεί ως την κορυφαία στιγμή στη δημιουργία του· αυτή η άποψη είχε επιπτώσεις ακόμα και στην κοινωνική ζωή του δημιουργού, αφού τον εγκατέλειψαν αρκετοί φίλοι του ως παράφρονα.
Πολλά χρόνια αργότερα, ο Cage προσπάθησε να εξηγήσει πως εμπνεύστηκε την συγκεκριμένη δημιουργία 4΄.33΄΄: «Πήγα σε ανηχοϊκό θάλαμο1, δεν περίμενα ότι σε αυτό το σιωπηλό δωμάτιο θα άκουγα δύο ήχους: έναν υψηλό, δηλαδή το νευρικό μου σύστημα σε λειτουργία και ένα χαμηλό, δηλαδή το αίμα μου σε κυκλοφορία. Ο λόγος που δεν περίμενα να ακούσω αυτούς τους δύο ήχους ήταν ότι τέθηκαν σε κραδασμό χωρίς καμία πρόθεση από μέρους μου …. Ανακάλυψα ότι η σιωπή δεν είναι ακουστική. Πρόκειται για μια αλλαγή του μυαλού, μια στροφή 360 μοιρών. Έχω αφιερώσει τη μουσική μου σε αυτό. Η δουλειά μου έγινε μια εξερεύνηση της μη πρόθεσης».
Η μουσική σαν παράδειγμα Αναρχίας
Η απελευθέρωση των ήχων από την πρόθεση του συνθέτη, κοινωνικά συνδέεται με την απελευθέρωση του ανθρώπου από την μανία του να εξουσιάζει τον κόσμο. Κάθε άνθρωπος, όπως και κάθε ήχος, οφείλει να εξέρχεται από το δικό του κέντρο και να διαχέεται προς όλες τις κατευθύνσεις, συνδεόμενος με άλλα κέντρα. Μια συνεχής αλληλεπίδραση τού εγώ με την αντίληψη του συνόλου και σε αντιδιαστολή τού ενός μεμονωμένου ήχου ως κομματιού των ήχων του κόσμου.
Η πρόταση της αναρχίας του Cage και η σύνδεσή της με τον ήχο, την μουσική και την τέχνη γενικότερα είναι κατατεθειμένη σε αρκετά βιβλία και συνεντεύξεις του, ο Cage, όμως, δεν έμεινε μόνο σε αυτά και προσπάθησε να μας δώσει μια γεύση από την αναρχία που είχε στο μυαλό του. Για τον λόγο αυτό δημιούργησε τις παραστάσεις με την επωνυμία «τσίρκο».
Το «τσίρκο» είναι η χειροπιαστή πρόταση του Cage για το τι εννοεί αναρχία. Το «τσίρκο» είναι performances που στηρίζονται σε ταυτόχρονες παραστάσεις μουσικών από διάφορα είδη, χορωδιών, θεάτρου, εικαστικών, χορού ή ακόμα και αθλητικών εκδηλώσεων. Οι παραστάσεις αυτές παίζονται συγχρόνως σε έναν χώρο χωρίς την συνεννόηση των καλλιτεχνών. Οι θεατές μπορούν να περιπλανηθούν στον χώρο συμμετέχοντας με όποιον τρόπο το επιθυμούν, είτε σαν παθητικοί ακροατές ενός μόνο έργου, είτε συμμετέχοντας ενεργά σε κάποιο δρώμενο παίζοντας, χορεύοντας ή τραγουδώντας. Με τον ένα ή τον άλλον τρόπο ο θεατής, εν τέλει, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του «τσίρκου» διαμορφώνοντας παρέα με τους καλλιτέχνες την εξέλιξή του. Το «τσίρκο» είναι το απόσταγμα της συλλογιστικής του Cage και είναι βασισμένο στην ελευθερία και στην ισότητα όλων των συμμετεχόντων, χωρίς να χάνουν την ανεξαρτησία τους. Το ατομικό κέντρο αλληλεπιδρά με το συλλογικό-κοινοτικό, διαμορφώνοντας την πορεία του δρωμένου αλλά και του ατόμου. Η κατάσταση αλλά και οι επιλογές που ξεδιπλώνονται στον θεατή είναι ο αντικατοπτρισμός της ίδιας της ζωής, με τον απέραντο πλουραλισμό, τις διαφορετικότητες αλλά τελικά την συνύπαρξη τους σε ένα σύνολο. Η τέχνη, λοιπόν, για τον Cage «αντί να είναι ένα αντικείμενο δημιουργημένο από ένα άτομο είναι μια διαδικασία η οποία τίθεται σε λειτουργία από μια ομάδα ανθρώπων. Η τέχνη κοινωνικοποιείται. Δεν είναι κάτι που λέει κάποιος, αλλά (είναι ότι) οι άνθρωποι κάνουν πράγματα, δίνοντας στον καθένα (συγκαταλέγοντας και αυτούς που ασχολούνται μ’ αυτήν) την δυνατότητα να έχουν εμπειρίες που δεν θα είχαν αλλιώς». To «τσίρκο» είναι μια συνεχής διαδοχή του ατόμου με το σύνολο, ακόμα και το σύνολο του «τσίρκου» υπάρχει ως άτομο μέσα στο μεγαλύτερο σύνολο των ήχων, της κίνησης και της σιωπής της περιοχής που λαμβάνει χώρα η performance. Η διαδοχή και η αλληλοεπικάλυψη για τον Cage μπορεί να συνεχιστεί περιλαμβάνοντας όλο τον πλανήτη… ακόμα ξεφεύγοντας και από αυτόν.
Πέθανε στις 12 Αυγούστου 1992. Μέχρι το τέλος της ζωής του δημιουργούσε μοντέλα τέχνης με βάση την ιδέα του για την αναρχία.
Ελευθερόκοκκος
Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 151, Ιούλιος-Αύγουστος 2015
Πηγές-Βιβλιογραφία:
– John Cage, Empty Words
– John Cage, The Anarchy of Silence
– Εφραμίδου Π. Λευκοθέα, Το έργο του John Cage ως αφετηρία λειτουργικής και εννοιολογικής διερεύνησης των ορίων του σύγχρονου έργου τέχνης, Διδακτορική διατριβή.
Πηγή: Anarchy Press
Παλαιότερη ανάρτηση για τον Cage στον Μπούρμπουνα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου