Τετάρτη 25 Δεκεμβρίου 2019

Κάλαντα πρωτοχρονιάς, ένα ιδιότυπο «καυλάντισμα» και ένας Άγιος Βασίλης "μάγος".


Ενώ  τα κάλαντα των Χριστουγέννων είναι κατανοητά και περιβάλλονται από μια θρησκευτικότητα, όπως και η γιορτή των Χριστουγέννων, δεν συμβαίνει το ίδιο με τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, τα οποία είναι εν μέρει ακατανόητα, με φαινομενικά άσχετους στίχους να παρεμβάλλονται στο κείμενο και με έναν άγιο Βασίλη ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με τον Μέγα Βασίλειο που γιορτάζεται την 1η Ιανουαρίου. Η Πρωτοχρονιά, παρ’ όλο που γιορτάζεται ο Μ. Βασίλειος καθώς και η παντελώς άγνωστη περιτομή του Χριστού, δεν είναι σημαντική για τον χριστιανισμό.

Στα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα λοιπόν, παρεμβάλλονται τα λεγόμενα "τσακίσματα" στο κυρίως κείμενο. Τα τσακίσματα είναι διαδεδομένα στα παραδοσιακά τραγούδια και δημιουργούν δεύτερα κείμενα, με στίχους που απευθύνονται στην κοπέλα του σπιτιού, αλλά και με στίχους που συμπληρώνουν το κυρίως κείμενο που απευθύνεται στον Άγιο Βασίλη. Τα κάλαντα λοιπόν περιγράφουν την κοπέλα ψηλή ως δεντρολιβανιά και εκκλησιά με τον άγιο της θρόνο, και την παινεύουν με αρκετούς χαρακτηρισμούς όπως: ότι είναι φτιαγμένη από ζάχαρη, ροδοκόκκινη βιολέτα με μαύρα γλυκά ματάκια και άσπρο καθαρό κρίνο, ότι μοιάζει με άσπρο σταφύλι ροζακί και άλλα πολλά. Αλλά τελικά η κόρη δεν καταδέχεται τους καλαντιστές και τα κάλαντα κλείνουν με παίνεμα για τους ιδιοκτήτες του σπιτιού.

Όλα τα παραπάνω αφορούν περιληπτικά τα τσακίσματα, που αποτελούν κατά κάποιο τρόπο, το δεύτερο κείμενο απ’ τα κάλαντα. Το πρώτο κείμενο, αφορά τον Άγιο Βασίλη, ο οποίος όπως είπαμε καμία σχέση δεν έχει με την ιστορική προσωπικότητα του  Μέγα Βασιλείου απ’ την Καισαρεία. Η λαϊκή συνείδηση χρησιμοποιεί την ιστορική λογιότητα του Μ. Βασίλειου αλλά την παντρεύει με μαγικά στοιχεία γονιμότητας. Τα κάλαντα και η λαϊκή συνείδηση που τα δημιούργησαν, περιγράφουν τον Άγιο Βασίλη, ως κάποιο «ξωτικό» που κρατάει εικόνα, χαρτί, καλαμάρι (πένα) και ένα ραβδί, το οποίο μόλις ο Άγιος Βασίλης λέει την αλφαβήτα, αυτό βλασταίνει και πάνω του κάθονται πέρδικες και τρυγόνια.
Η λογιότητα, σε μια κοινωνία και κοινότητες ανθρώπων χωρίς εγγράμματη μόρφωση,  εκφράζεται μέσω της αλφαβήτας, που ζητιέται  να πει ο Άγιος Βασίλης  ως απόδειξη ότι γνωρίζει να διαβάζει. Και αυτό φαίνεται να αρκούσε για μια αγράμματη κοινωνία. Η μαγική μορφή του Άγιου Βασίλη λοιπόν, είναι ένα σύμβολο γονιμότητας που παραπέμπει σε παλαιότερες παγανιστικές δοξασίες και σύμβολα γονιμότητας και γνώσης και δεν έχει απολύτως καμία σχέση με την ορθόδοξο χριστιανισμό.

Ολόκληρο το κείμενο απ' τα κάλαντα, μαζί με τα τσακίσματα που σημειώνονται με πλάγια:

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά

-ψηλή μου δεντρολιβανιά-

κι αρχικαλός μας χρόνος!

-εκκλησιά με τ’ άγιο θρόνος-

Κι αρχή που βγήκε ο Χριστός

-άγιος και πνευματικός-

στη γη να περπατήσει.

-και να μας καλοκαρδίσει-

Άγιος Βασίλης έρχεται

και δε μας καταδέχεται-

από την Καισαρεία.

-σύ ’σ’ αρχόντισσα, κυρία-

Βαστά εικόνα και χαρτί,

-ζαχαροκαντιοζύμωτη- 

χαρτί και καλαμάρι.

-δες κι εμέ, το παλληκάρι-

Το καλαμάρι έγραφε

-τη μοίρα μου την έγραφε-

και το χαρτί ομίλειε.

-άσπρε μου, καθάριε κρίνε-(1)

― Βασίλη, πόθεν έρχεσαι

-και δε μας καταδέχεσαι-

και πόθεν κατεβαίνεις;

-και δε μας ε-συντυχαίνεις-

― Από της μάνας μ’ έρχομαι

-κι εγώ σας καταδέχομαι-

και στο σχολειό μου πάω.

-δε μου λέτε τι να κάνω-

― Κάτσε να φας, κάτσε να πιείς,

-κάτσε τον πόνο σου να πείς-

κάτσε να τραγουδήσεις.

-και να μας καλοκαρδίσεις-

― Εγώ γράμματα μάθαινα,

-μα να σας πω τι πάθαινα-

τραγούδια δεν ηξεύρω.

-αντικρύ μου να σας εύρω-

― Σα δεν ηξεύρεις γράμματα,

-πόσες φορές με κλάματα-

πες μας την αρφαβήτα.

-νά ’χεις το Θεό βοήθεια-

Και στο ραβδί τ’ ακούμπησε

-και δε μας ετραγούδησε-

να πει την αρφαβήτα.

-ωσάν άγιος που ήτα’-

Χλωρό ραβδί, ξερό ραβδί,

-άσπρο σταφύλι ροζακί-

χλωρά βλαστάρια επέτα.

-ροδοκόκκινη βιολέτα-

Και πάνω στα βλαστάρια της

-και στα περικλωνάρια της-

πέρδικες κελαηδούσαν.

-μάτια μου, κι ας σε ξυπνούσα’-

Δεν ήταν μόνο πέρδικες,

-γαρυφαλλιές λεβέντικες-

ήταν και τρυγονάκια,

-μαύρα μου γλυκά ματάκια-

Κατέβηκε η πέρδικα

ως περπατεί λεβέντικα-

να βρέξει το φτερό της

-διατί ’τανε σκληρότης-

κι έβρεξε τον αφέντη μας

-το ρήγα, το λεβέντη μας-

τον πολυχρονεμένο.

-και στον κόσμο ξακουσμένο-

1: Προφανώς ο στίχος "Άσπρε μου Άγιε Βασίλη" είναι των τελευταίων χρόνων και παραπέμπει στον δυτικό Sanda Claus.

Σάββατο 21 Δεκεμβρίου 2019

Χειμερινό ηλιοστάσιο μια πανάρχαια γιορτή.

Ο Ήλιος όπως φαίνεται από την κορυφή του Ταυγέτου, όπου
σύμφωνα με τον Παυσανία έκαναν τελετές και θυσίες για τον Ήλιο
Ποτέ μια κυρίαρχη τάξη δεν εξαλείφει τα πάντα από τις συνήθειες των πληθυσμών που επιβάλλεται. Αφήνει στίγματα εδώ και εκεί ώστε να μπορέσει να εδραιωθεί πιο αποτελεσματικά στην εξουσία. Μια τέτοια γνωστή ιστορικά αλλαγή κυριαρχίας είναι από την πολυθεΐα και το λεγόμενο δωδεκάθεο στον χριστιανισμό, χωρίς βέβαια αυτό να έχει σημείο εκκίνησης το δωδεκάθεο, αλλά πηγαίνοντας ακόμα πιο πίσω χρονικά σε παλαιότερες θρησκείες και δοξασίες.
Ένα τέτοιο σπάραγμα, σημείο αναφοράς αυτής της συνέχειας είναι και η γιορτή των Χριστουγέννων, όπου γιορτάζεται ένας θεός που γεννιέται την στιγμή που η μέρα προσπαθεί να πάρει χρόνο από την νύχτα, μια στιγμή που έρχεται αμέσως μετά από την μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου. Ο θεός αυτός γεννιέται την εποχή που χρόνια πριν είχε γεννηθεί ο Απόλλωνας (Ήλιος), ο Διόνυσος, ο Μίθρα, ο Όσιρις, ο Βράχμα, ο Βάαλ και άλλοι πολλοί θεοί.

Τίποτα δε είναι καινούργιο σ' αυτή την πανάρχαια γιορτή που ακολουθεί την ανθρώπινη παρουσία στη Γη. Βέβαια όλα αυτά στις μέρες μας έχουν χάσει την ουσία τους και έχουν απομείνει αδειανά πουκάμισα, που εξυπηρετούν καταναλωτικά και παγκοσμιοποιημένα μπερδεμένα πρότυπα με όπως αυτό του Άγιου Βασίλη, που είναι ο Santa Claus δηλαδή ο Άγιος Νικόλας, που δεν ξέρουμε αν μένει στον βόρειο πόλο ή στην Καισαρεία, όπως δεν ξέρουμε πότε φέρνει τα δώρα, τα  Χριστούγεννα ή την Πρωτοχρονιά; Το παραπάνω μπέρδεμα είναι χαρακτηριστικό αυτής της παγκοσμιοποιημένης πλέον γιορτής που παραμερίζει και σβήνει, οτιδήποτε οι κοινότητες των ανθρώπων για χρόνια δημιούργησαν και νοηματοδότησαν.

Τα κάλαντα, είναι μια πανάρχαια πρακτική από την εποχή του Ομήρου τουλάχιστον. Στην κλασική αρχαιότητα τα κάλαντα γινόντουσαν προς τιμήν του Διονύσου και ονομάζονταν Πυανέψια ή Θαργήλια.  Τα έλεγαν παιδιά που ζούσαν οι γονείς τους, κρατώντας ένα κλαδί ελιάς στολισμένο με μαλλιά και καρπούς την λεγόμενη ειρεσιώνη και μεταφέροντας έτσι ευχές και παινέματα σε κάθε σπίτι. Στην συνέχεια κρεμούσαν την ειρεσιώνη στις πόρτες των σπιτιών τους και την έκαιγαν αργότερα σε τελετουργική φωτιά. Επίσης, τα παιδιά κρατούσαν και διακοσμημένα ραβδιά, τους «θύρσους» καθώς και ομοιώματα πλοίων που συμβόλιζαν τον ερχομό του Διόνυσου. Σε όλα αυτά τα στοιχεία έχουν αναφορές οι σημερινοί καλαντιστές που συχνά κρατάνε μικρά καράβια καθώς και ραβδιά  στη Μακεδονία και τη Θράκη, τις λεγόμενες μαγικές «σούρβες». Στους ρωμαϊκούς χρόνους η γιορτή των Καλενδών, που γινόταν την ίδια εποχή έδωσε το όνομα της στα σημερινά κάλαντα.

Τα Χριστούγεννα λοιπόν, είναι η συνέχεια μιας πανάρχαιας γιορτής που η κάθε κυρίαρχη τάξη την προσάρμοζε σύμφωνα με τα δικά της πρότυπα. Η γιορτή αυτή είναι άμεση συνυφασμένη με το χειμερινό ηλιοστάσιο και την χρονική στιγμή όπου η μέρα αρχίζει σιγά σιγά να ροκανίζει τον χαμένο της χρόνο απ' την νύχτα!

Αυτά τα ολίγα για τον κύκλο του χρόνου και την συνέχεια κάποιων γιορτών, που στις μέρες μας αγνοούνται! 

Σάββατο 14 Δεκεμβρίου 2019

#9 Όσα πιάνει το μάτι


Μια ματιά απ΄την γοητευτική περιοχή της δυτικής παραλίας, με τις μεγάλες καλλιεργούμενες εκτάσεις και ένα μακρύ αμμώδες παραλιακό μέτωπο, ευτυχώς ανεκμετάλλευτο και άγριο ακόμα. Αυτή την εποχή το κύμα ξεβράζει πολλά ξύλα στην παραλία με αποτέλεσμα τελειώνοντας απ'την βόλτα στην παραλία να βρίσκεσαι με αρκετά ξύλα με περίεργο σχήμα στα χέρια σου.